Hoofdstuk 3: De samenleving in beroering: Cultuur en techniek tijdens het Fin de Siècle
De Victoriaanse tijd
De Victoriaanse periode was het tijdperk van het bewind van koningin Victoria over het Verenigd Koninkrijk tussen 1837 en 1901. Onder Victoria was Groot-Brittannië de toonaangevende natie op de wereld en het Britse Rijk een wereldrijk. Hoe men in Groot-Brittannië over de zaken dacht, werd over nagenoeg de gehele wereld van belang geacht. Kenmerkend voor de Victoriaanse tijd zijn de strenge sociale regels en het geloof in de superioriteit van de Westerse beschaving.
De periode vanaf het einde van de Victoriaanse tijd tot aan het begin van de Eerste wereldoorlog is het fin de siècle. Het is de tijd waarin men afscheid neemt van een tijdperk en op zoek gaat naar nieuwe dingen. In de kunst is het de periode van de Jugendstil en van de eerste expressionisten.
Meer weten?
Techniek in het Fin de Siècle
Het Paleis van de elektriciteit op de wereldtentoonstelling van Parijs
De wereldtentoonstelling in Parijs opent in 1900 en demonstreert de fantastische, nieuwe wereld die de techniek de mensheid zal bezorgen. Centraal staat het paleis van de elektriciteit waarin deze nieuwe vorm van energie verheerlijkt wordt.
L’Exposition Universelle van 1900 viert alles wat in de afgelopen negentiende eeuw bereikt is en geeft een optimistisch beeld van de nieuwe twintigste eeuw. Jugendstil is de stijl die de tentoonstelling domineert.
De Exposition Universelle is de plek waar voor het eerst geluidsfilms en roltrappen worden tentoongesteld. Rudolf Diesel presenteert er zijn dieselmotor, die op puur plantaardige olie liep.
Centraal op de expositie staat de Great Exposition Refractor, een refractor-telescoop met een objectief lens met een diameter van 1,25 m en een optische buis van 60 m lang en 1,5 m in diameter. Hij is hét pronkstuk op de expo maar komt uiteindelijk op de schroothoop terecht.
De Gentenaar Leo Baekeland ontvangt in 1909 een patent voor bakeliet, de eerste kunststof die al snel de hele wereld zal veroveren.
Industrie en techniek maken een grote opmars. Auto, vliegtuig en film doen hun intrede.
Henry Ford introduceert de lopende band en maakt het mogelijk een auto te produceren die ook voor arbeiders zoals in zijn fabriek werken betaalbaar is.
Baekeland in Time
Leo Baekeland op de cover van Time Magazine in 1924
Wright Flyer
Op 17 december 1903 ondernemen de gebroeders Wright hun eerste vlucht.. Ze duurde 12 seconden en de afgelegde afstand bedroeg 37 meter.
Cinématographe Lumière
De gebroeders Lumière nemen een patent op hun filmprojector (cinématorgaphe) op 13 februari 1895. De eerste publieke filmvertoning gebeurt in het Grand Café te Parijs op 28 december 1895. De ‘cinema’ is geboren!
Ford model T
De Ford Model T is de eerste aan de lopende band geproduceerde en betaalbare auto.
Meer weten?
Kunst in het Fin de Siècle
In de kunst breekt men met de traditie. De nieuwe kunstbeweging die in 1897 in Wenen ontstaat, heet niet voor niets de Weense Afscheiding met het motto Elke tijd haar kunst, elke kunst haar vrijheid.
Enkele nieuwe kunststromingen ontstaan. Na het impressionisme van schilders zoals Monet en Renoir en het postimpressionisme van Van Gogh, ontstaat het expressionisme van schilders zoals Edvard Munch en Egon Schiele. De uitdrukking van de individuele emoties staat nu voorop. Gedaan met taferelen uit het burgerlijke leven zoals in de Victoriaanse tijd. De kunstenaar beeldt het leven af zoals het is met zijn grote en (vooral) zijn kleine kanten.
Meer weten?
Jugendstil of Art Nouveau
Typische kunststromingen voor het Fin de Siècke zijn de Jugendstil en de Art Nouveau, gebaseerd op de natuur en gekenmerkt door asymmetrische composities met gebogen lijnen.
Kunst moet ten dienste staan niet van verheven gevoelens, maar van het dagelijkse leven: meubels, gebruiksvoorwerpen, huizen, reclame moeten ‘kunstzinnigheid’ uitstralen. In zekere zin wordt wat we nu design noemen, geboren met de Jugendstil. De Belgische architect Victor Horta ontwerpt gebouwen en interieurs die nu nog altijd in Brussel en elders te bewonderen zijn.
Ook deze kunststroming komt in opstand tegen de traditie. Een zeer beroemd en destijds ook zeer berucht schilderij uit die periode is de kus van de Weense kunstenaar Gustav Klimt.
Meer weten?
Muziek in het Fin de Siècle
Arnold Schönberg componeert de eerste atonale pianomuziek. Niet het publiek behagen maar het confronteren met ongewone klanken was het opzet. Zijn eerste drie klavierstukken zijn anno 1909 geen lust voor het oor. Vassily Kandinsky laat zich inspireren door de atonale muziek van Schönberg.
Vassily Kandinsky, Impressie III, 1911
In 1913 wordt het uiterste gewaagde ballet Le Sacre du Printemps op muziek van Igor Stravinsky opgevoerd. Door velen wordt le Sacre het meest revolutionaire werk van de 20ste eeuw genoemd. Het publiek tijdens de première is alvast niet enthousiast en reageert met een fluitconcert.
Meer weten?
Test je kennis!
Aan de slag!
1. Verzamel en situeer vijf afbeeldingen van posters, pamfletten en dgl. die opkomen voor de rechten van de vrouw uit de Victoriaanse tijd.
a. Idem voor acties tegen kinderarbeid
b. Idem voor rechten van de arbeider
2. Geef vijf argumenten van voor- en tegenstanders van de slavenarbeid in 2de heft van de 19de Neem hiertegenover een eigen geargumenteerd standpunt in.
3. Geef een overzicht van de productie en de toepassingen van bakeliet voor de tweede wereldoorlog. Welke voor- of nadelen heeft bakeliet tegenover hedendaagse kunststoffen ?
4. Zoek voor elk van onderstaande kunststromingen drie schilderijen als voorbeeld met telkens een situering van elk van hen:
a. Impressionisme
b. Postimpressionisme
c. Expressionisme
d. Jugendstil
5. In Parijs werd jaarlijks een schilderijententoonstelling gehouden. Sommige schilderijen werden geweigerd en werden geëxposeerd op het Salon des Refusées (salon van de geweigerden).
a. Vanaf wanneer werd dit salon gehouden ?
b. Noem vijf geweigerde en later bekende kunstenaars telkens met het geweigerde’ werk.
6. Begin 20ste eeuw dook het verschijnsel van de ‘acte gratuit’ op. Dit uitte zich bijvoorbeeld in het uitdelen van een klap aan een willekeurige voorbijganger. Zoek de geschiedenis van dit verschijnsel op.